Saskia Regtering – Mezzo-sopraan
André Cruz – tenor
Philip Barkhudarov – bas
In het begin van de vorige eeuw was er in Rusland een ware revival van de traditionele Russische (koor)muziek. Net als Tsjaikovsky, Gretchaninov en anderen schreef ook Sergei Rachmaninov (1873-1943) in die periode een aantal koorwerken. In die nieuw ontstane Russische koortraditie worden zijn Vespers genoemd als het onmiskenbare hoogtepunt. Slechts twee weken had Rachmaninov nodig om in februari 1915 dit meesterwerk te schrijven. Van Rachmaninov wordt gezegd dat hij geen uitgesproken religieus mens was. Het is dan ook waarschijnlijk dat hij de oude kerkmuziek gebruikte om zijn muzikale ideeën vorm te geven en niet zo zeer om met zijn muziek de liturgie luister bij te zetten. In de kerkdiensten werden zijn Vespers ook bijna nooit gebruikt. Des te vaker wordt het werk uitgevoerd in de concertzalen, waar het telkens en overal met grote waardering wordt ontvangen. Rachmaninovs Vespers bestaan uit drie delen: de vespers (delen 1 t/m 6), de metten (7 t/m 14) en de priem (15), drie van de gebedsgetijden uit de Russischorthodoxe Liturgie. Voor negen van de vijftien delen maakte hij gebruik van de authentieke Russische gezangen als fundament, voor de overige zes delen schreef hij melodieën in de Russischorthodoxe traditie. Hij noemde dit zelf: “bewuste imitaties”. Van de authentieke delen die ten grondslag liggen aan Rachmaninovs compositie, werden sommige algemeen gebruikt in kerkdiensten van die tijd, zoals deel 2, Blagosloven yesi Ghospody (Gezegend zij U, Heer). Andere (8 t/m 14) waren gebaseerd op eeuwenoude Znamennymelodieën. In alle gevallen gebruikte Rachmaninov de melodieën als compositiemateriaal, paste ze waar nodig aan en verdeelde ze over de verschillende stemmen zoals in een orkestwerk. Rachmaninov behandelde de koorstemmen als die van een orkest. Van de zangers worden uiteenlopende vocale technieken gevraagd, met variaties in kleur, sterke diviseringen en zorgvuldig uitgeschreven accenten, zowel in de teksten als in de dynamiek. Hij paste een techniek toe uit de Russische volksmuziek, de tegenstempolyfonie die sterk afwijkt van het West-Europese contrapunt. De melodie wordt daarin begeleid door een constante toon, gezongen door wisselende koorpartijen. Melodiestructuren onderstrepen bepaalde tekstdelen, en herhalingen van bepaalde melodielijnen tussen de verschillende stemmen benadrukken weer andere tekstgedeelten. Wat Rachmaninovs muziek virtuoos maakt zijn de veelvuldige diviseringen in de koorpartijen: elke partij wordt ten minste in drieën onderverdeeld, wat resulteert in soms twaalfstemmige muziek. Ook in het stembereik is de muziek extreem, zowel voor de bassen als voor de sopranen. Zo wordt door de bassen gezongen van de lage Bes tot de hoge F. Toen Rachmaninov in 1915 voor de dirigent de muziek had voorgespeeld op de piano, verzuchtte pagina 9 deze dat het een fantastisch stuk was, maar “waar haal ik zulke bassen vandaan? Die zijn zo schaars als asperges tijdens de Kerst!”. Net als in zijn beroemde piano concerten en symfonische werken toont Rachmaninov in de Vespers zijn voorliefde voor ongebruikelijk brede en rijk gevulde akkoorden, en ook maakte hij veelvuldig gebruik van complexe dissonanten (zoals aan het einde van deel 7 “hvalu”), die vrijwel altijd oplossen in volle drieklanken. Wat bij het beluisteren van de Vespers een blijvende indruk achterlaat, is de intense expressie van de teksten in de wake. Het werk voert de luisteraar door een breed scala van stemmingen en emoties. Zo is er bijvoorbeeld de berusting van Simeon na het zien van de Verlosser in deel 5 (met een prachtige tenorsolo die de tekst van Simeon zingt, Nine otposhchayesi: Nu laat u, Heer, uw dienaar in vrede heengaan). Niet voor niets droeg Rachmaninov op dit werk bij zijn eigen begrafenis uit te voeren; misschien ook wel om de laatste twee maten, waarin de diepe bassen stap voor stap in de tombe afdalen tot de allerlaagste bes. Hoort u ook de gewijde stemming in het daarop volgende deel 6, Bogoroditse Devo: Wees gegroet Maria. En beleef tot slot het extatische 15e deel, Vzbránnoy voyevode: Aan u, triomferende Heer der heerscharen. Plichtsgetrouw staan verderop in het programmaboekje alle teksten genoteerd, vergezeld van hun Nederlandse vertaling. Het meelezen daarvan is absoluut de moeite waard voor wie geïnteresseerd is in de beleving van de samenhang die Rachmaninov wist te scheppen tussen tekst en muziek. Toch zou ik diegenen die de Vespers nu voor het eerst ‘live’ gaan horen, willen uitnodigen tijdens de uitvoering niet al te veel mee te lezen. Want de Vespers is een werk dat men het liefst ondergaat. Laat eerder uw ogen dwalen door de kerkruimte of sluit ze om de volledige breedte van de harmonieën, de emotionele lading en de muzikale schakering van dit werk te ervaren. De criticus Derzhanovski schreef over dit werk: “Rachmaninov is misschien nog niet eerder zo na gekomen aan de mensen, aan hun tradities, hun ziel, als in dit werk.”
Utrecht
St Willibrodkerk
Zaterdag 16 februari 2013
20.15